Уладзімір Саламаха аб тым, чаму мы павінны трымацца адзін аднаго

— Уладзімір Пятровіч, віншую вас з высокай узнагародай, Нацыянальнай прэміяй у галіне літаратуры, якая ў гэтым годзе ўручалася ўпершыню. Што для вас яна азначае?

— Дзякуй за віншаванне. Што азначае?.. Тое, што і мая асабістая пісьменніцкая праца, як і праца кожнага грамадзяніна, патрэбна людзям, дзяржаве. Прэмія мае статус нацыянальнай. Вядома ж, гэта сведчыць аб той вялікай увазе, якая ў нашай краіне надаецца працы літаратараў. А нас, лаўрэатаў, ажно шэсць. Працуем мы ў розных літжанрах. І ўзрост у нас розны, ад зусім маладога творцы, таленавітага крытыка Дзяніса Марціновіча, да такіх, скажам, летных, як мы з публіцыстам Міхаілам Шыманскім. Нацыянальная да многага абавязвае. Хочацца і надалей працаваць не толькі для сябе, а дзеля людзей, дзеля дзяржавы. Пісьменніцкая карысць, можа, не толькі і не столькі вымяраецца нечым матэрыяльным, колькі духоўнымі здабыткамі: ты нешта сваё сказаў людзям пра свет жыцця, некаму ад твайго твора стала лепш, некага ён усхваляваў, запрасіў падумаць пра час, пра сябе і людзей, асэнсаваць рэчаіснасць. І калі ты ўрэшце рэшт атрымліваеш чытацкія водгукі не толькі ў нас, але і аднекуль з Расіі ці з іншай былой рэспублікі некалі вялікай краіны, а такіх водгукаў нямала, дык гэта надае творчыя сілы…

— Вас ведаюць не толькі ў нас у Беларусі…

— Магчыма… У асноўным дзякуючы знакамітаму расійскаму часопісу «Наш современник». Там за апошнія некалькі гадоў у маім перакладзе на рускую мову надрукаваны тры аповесці з кнігі «…І няма шляху чужога», а таксама толькі што, у 8-м нумары, з’явілася другая аповесць з трылогіі, якая і дала назву кнізе. Зрэшты, нашу літаратуру, заўважу, чытаюць не толькі ў нас — творы беларускіх пісьменнікаў перакладаюцца на многія мовы.

— Якая яна, наша літаратура, на вашу думку?

— Годная. Я часта кажу, што ў літаратуры ўсё як і ў жыцці. Калі годнае грамадства, а ў нас яно вельмі годнае, і ўсё ў нас як у людзей, ці яшчэ і крышачку лепш, то і літаратура таксама такая. І дзяржава ў нас годная. Яна свая, незалежная, у ёй ладам жывуць прадстаўнікі амаль 150 нацыянальнасцей і народнасцей, людзі рознага веравызнання. Наша літаратура лічылася і лічыцца не толькі ў нас, але і далёка за межамі краіны гуманістычнай, стваральнай, яна заклікае да дабрыні і справядлівасці. Між іншым, з-за гэтага яна часам таму-сяму муліць, той-сёй яе хоча прынізіць, і не ўсім яна падабаецца менавіта таму, што яна такая.

— Дык што рабіць?

— Ведаеце, не звяртаць на гэта ўвагі. Працаваць, як працуюць нашы творцы… У нас нямала выдатных майстроў слова. Дарэчы, не толькі беларусаў, але і прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей, якія пішуць на дзвюх нашых дзяржаўных мовах. Гэтыя творцы не разменьваюцца, як кажуць, на «сиеминутные» дрындушкі, іх творы вывучаюцца ў школах і ВНУ — літаратура ж у нас не выведзена з адукацыі, а гэта найвялікшае яе прызнанне — іх творы таксама адзначаюцца дзяржавай і, веру, будуць адзначацца.

У нас шмат таленавітай моладзі, з якой працуюць Саюз пісьменнікаў Беларусі, дзяржаўныя часопісы і выдавецтвы, ды і асобныя літаратары… І нямала хто з маладых, пералічваць не буду — чытайце, здзіўляе сваім светапоглядам і талентам, што таксама вельмі радуе.

— Ведаю, што «…І няма шляху чужога» вы пачыналі пісаць яшчэ ў маладосці. Ведаю, што вас на першых кроках у літаратуру падтрымлівалі некаторыя слынныя майстры слова…

— У нашай літаратуры спакон веку такая традыцыя: маладым увага… Але пры гэтым і патрабаванні адпаведныя… Так было і са мной, і з маімі равеснікамі… Гэта прывучае да адказнасці: працуй, пераапрацоўвай, шукай, вывучай, ашчадна стаўся да слова і… не задзірай носа, калі раптам пахваляць. Усё, заганарыўся, уяўляеш сябе «вялікім і важным» — скончыўся як літаратар. Пісьменнік павінен працаваць як раб. Розніца толькі ў тым, што такое тваё «знясільванне» ўрэшце рэшт прыносіць табе асалоду. Праўда, часовую: напісаў, надрукавалі, адзначылі, а ты ўсё адно сумняешся… І цяпер, можа, больш, чым у маладосці… Звернемся да яе.

Я з пасляваенных вясковых дзяцей. Бацька франтавік. Амаль усе дарослыя аднавяскоўцы франтавікі і партызаны. Нарадзіўся ў вёсцы Бераснёўка Кіраўскага раёна. Калі мне было чатыры гады, сям’я пераехала ў леспрамгасаўскі Скачок — тры кіламетры ад Бераснёўкі. З маленства чуў ад бацькі, аднавяскоўцаў іх расповеды пра вайну, пра чалавека на ёй.

— А што найбольш запомнілася?

— Запомнілася найбольш, што гаварылі не пра тое, як стралялі, а як паводзіў сябе чалавек у той або іншай сітуацыі. Як цяжка другі раз яму было застацца чалавекам, але ён ім заставаўся… І на фронце, і тут, у акупацыі. У вайну ў нашым раёне было спалена шмат вёсак разам з жыхарамі. Успомніце Баркі, якія ў Хатыні пазначаны: нават нельга назваць лічбу — жыццё лічбы не мае… Маю бабулю Вольгу немцы жывою спалілі на вачах у маёй маці. Незагойныя пякельныя раны ад усяго гэтага з маленства не давалі мне спакою і не даюць. І першыя мае апавяданні, напрыклад, «Жыць тры дні» (перакладзена на розныя мовы), «Яўменава хата» і іншыя звязаны з вайной: спроба асэнсаваць чалавека на ёй у гранічных абставінах. Амаль у 30 гадоў — тады ў літаратуру прыходзілі больш-менш сталымі людзьмі, што правамерна, — я напісаў аповесць «Дамба». У ёй паспрабаваў паглядзець на ўзаемаадносіны паміж людзьмі, якія перажылі гора акупацыі і якія былі па розныя бакі ў час яе. Надрукаваў... 

— І што?

— Бацька прачытаў і сказаў: «Рана ўзяўся за гэта, ці зразумееш усё, што было…» Старэйшыя пісьменнікі-франтавікі папярэдзілі: «Пачакай, што ты пра вайну ведаеш? Пасталей».

Не ведаю, ці пасталеў, але «…І няма шляху чужога», «Не цурайся веры сваёй» і заключная аповесць трылогіі (трымаю, напісаў, але пакуль не друкую) заснаваны на матэрыяле і падзеях той «Дамбы». Той-сёй з калег нават папракаў, маўляў, узяўся за старое… Для каго як. Памяць старой не бывае. Для мяне — незагойнае, не адпускае… І калі палічу неабходным, буду дапрацоўваць. І яшчэ: сёння падзеі вайны асэнсоўваюць унукі і нават праўнукі ветэранаў. Гэта трэба падтрымліваць.

— Падзеі для сваіх твораў вы бераце з жыцця сваіх землякоў і аднавяскоўцаў, са свайго роду. Атрымліваецца, што і характары іх…

— Так, Таццяна, найчасцей так. Мае землякі, людзі розных пакаленняў — простыя зямныя людзі. Лесарубы, хлебаробы. Прататыпы маіх твораў у асноўным яны. Мае землякі і аднавяскоўцы для мяне вельмі блізкія і дарагія. Варта толькі прыгледзецца да земляка, да яго сям’і, да яго роду — і можна пісаць і пісаць пра жыццё. Гэта невычэрпная крыніца матэрыялу, гэта непаўторныя характары. Чалавек, калі ён чалавек, усюды адначасова і аднолькавы, і непаўторны… Паспрабуй зразумець яго душу, чаму ён такі ў розных жыццёвых сітуацыях.

— Ёсць сёння сувязь з роднай зямлёй, з яе людзьмі?

— Ёсць. І яна непарыўная, хоць зараз я не так ужо і часта езджу ў Скачок. Бацькі памерлі, змяняюцца пакаленні людзей. Але помню ўсіх: Беляговых, Краўчанкаў, Сіваковых, Сураўцоў, Бычковых, Белабародавых, Пархамовічаў, Івановых, Кушаваравых, Гурыных, Русецкіх, Рыжкевічаў, Саламахаў (аднаго прозвішча з намі) і многіх іншых — усіх не пералічыць. Усе яны простыя зямныя людзі. Кожны са сваім характарам, часам даволі складаным (а мы з вамі?), але добрыя, мудрыя ў сваёй прастаце і шчырасці, у гатоўнасці заўсёды дапамагчы. Помню з маленства: у радасці і горы яны ўсе былі разам з маімі бацькамі ці мае бацькі з імі. І часам асобныя рысы іх характараў пераношу ў свае творы. І асабліва жанчын. Пакутніцы ваенных часоў, яны нялёгка жылі пасля вайны, гадуючы нас, іх часта крыўдзіла жыццё, але ніхто з іх не страціў чалавечнасці… І калі вось зараз, размаўляючы з вамі, успамінаю ўсіх іх, кажу: «Нашы маці — святыя пакутніцы нашай зямлі». І наогул жанчыны таго пакалення такія. І бачу працяг іх святасці іншай ужо, дзякуй Богу, не пакутніц, у сённяшніх маці, калі яна маці…

— Гэты падтэкст, як мне здаецца, пра святых пакутніц, даволі выразна гучыць і ў вашай аповесці «Расступіся, зямля…», яна таксама ў кнізе «…І няма шляху чужога».

— Вы заўважылі?.. Дзякуй, Таццяна.

— А тэма: часам абражаная, зняважаная, пакрыўджаная і ў вайну, і пасля, ды кім, аднавяскоўцам, маці пераадольвае ўсё і застаецца чалавечнай — яна таксама са Скачка? З дзяцінства?

— І са Скачка, і не. Збіральны вобраз. У нас у пасёлку было прынята працаваць з самага дзяцінства. Хлопцы і дзяўчаты ўжо з сёмага класа летам працавалі ў дарожніках. Я, мая сястра Валянціна, брат Аляксандр таксама рабілі, як і ўсе. Побач з пасялковымі жанчынамі былі і ўдовы. Шмат чуў ад іх… А пасля школы я два гады працаваў у Кіраўскай раённай газеце. Неяк быў у адной вёсцы, аддаленай ад райцэнтра. 1966 год. Лета. Каля вясковай крамы стаяла і плакала жанчына. Ведаеце, няма нічога страшней на свеце, як слёзы жанчыны ад крыўды, несуцешнага гора… Я, па-сутнасці, яшчэ хлапчук, 17 гадоў. Як мог, паспрабаваў суцешыць. Уяўляеце «бар’ер» у паняцці жыцця паміж ёй і мной? Ух, як цяжка мне далося загаварыць з ёй, дазнацца, чаму яна плача… Сказала чаму. І гэты яе расповед, яе несуцешнае, незагойнае, асабістае гора не давала мне спакою шмат гадоў, і не дае: о, колькі яшчэ людзей мае патрэбу ў абароне ад несправядлівасці, якую часам праяўляе які-небудзь мярзотны чыноўнічак падалей ад людзей… А несправядлівасць, зло, пачварства настолькі жывучыя, што, калі бачыш іх, хочацца закрычаць, як закрычала тады пры мне тая жанчына: «Расступіся, зямля!..» Вядома, літаратурна правільна «развергніся», але як было сказана, так і павінна быць у творы… І чалавек не павінен быць адзін.

— Значыць, як вы сказалі на ўручэнні вам прэміі, мы заўсёды і ўсюды, незалежна ад нашых пасад, званняў і гэтак далей, павінны быць разам, каб…

— Так, Таццяна, менавіта так: разам. Скажу больш: таму што ўсе мы ў нашай краіне разам: і калі нам добра, і калі надараюцца якія цяжкасці — у нас лад і спакой. Мы ж бачым, які свет вакол нас, там, дзе разрываецца гэтая повязь. Так, зараз у нас ёсць сякія-такія праблемы, таму што ў свеце, які акружае нас, яны нарадзіліся і не маглі нас абысці. Гэта ж кожнаму зразумела. Ну і што? Ды мы ўсе разам справімся з імі… Я вось перад нашай гаворкай паглядзеў у інтэрнэце рэйтынг кіраўніка нашай дзяржавы Аляксандра Рыгоравіча Лукашэнкі, з якім мы разам столькі ўжо пераадолелі ў жыцці, і ў каторы раз пераканаўся ў правільнасці гэтага «разам». Так што не будзем забываць гэта і будзем заўсёды трымацца адзін аднаго. Зрэшты, пра гэта я і пішу: няма для сапраўднага чалавека шляху чужога, няма…

— Дзякуй вам, Уладзімір Пятровіч, за размову.

— І вам дзякуй. Усім чытачам маёй любімай «Сельской газеты» жадаю спакою, дабрабыту, а таксама заставацца такімі ж добрымі і мудрымі, якімі яны былі і ёсць.

uskova@sb.by

Фота Кастуся ДРОБАВА